Słownik terminów związanych z biblioteką i książką

   

A

adnotacja - krótka informacja o treści i przeznaczeniu książki - może znajdować się na skrzydełku obwoluty, na ostatniej stronie okładki lub na odwrocie karty tytułowej.

aneks - załącznik, uzupełnienie dzieła ściśle związane z jego przeznaczeniem i treścią, w postaci map, wykresów itp.

B

beletrystyka - utwory literatury pięknej, głównie powieści, nowele, często o charakterze lekkim.

bibliofil - miłośnik, znawca, zbieracz cennych, rzadkich książek jakiegoś autora albo z pewnego zakresu tematycznego.

bibliofilstwo - zamiłowanie do zbierania książek, kolekcjonowania rzadkich i cennych druków.

bibliografia - uporządkowany spis dokumentów dobranych według określonych kryteriów, którego celem jest pełnienie funkcji informacyjnych.

biblioman - niemiętny miłośnik, zbieracz książek.

biblioteka - (od greckiego bibliotheke gdzie biblion to książka) i oznacza zbiór książek i innych materiałów źródłowych. Biblioteka to instytucja społeczna, która gromadzi, przechowuje i udostępnia materiały biblioteczne oraz informuje o materiałach bibliotecznych swoich i obcych. W innym znaczeniu jest to także nazwa samego budynku, zawierającego zbiory biblioteczne. Oprócz samych zbiorów, często równie cennym źródłem informacji są ich katalogi.

Biblioteka Aleksandryjska - największa biblioteka świata starożytnego założona w Aleksandrii przez Ptolemeusza I Sotera za radą Demetriusza z Faleronu (datuje się to wydarzenie na lata około 350-283 p.n.e.). Składała się z biblioteki wielkiej, zwanej Bruchejonem (od dzielnicy Aleksandrii), mieszczącej się przy Musejonie, i z biblioteki małej, czyli Serapejonu (zbiory jej znajdowały się w świątyni Serapisa).Zgromadzono w niej prawie całe piśmiennictwo greckie, a także etiopskie, hebrajskie, indyjskie, perskie. Całość zbiorów liczyła od 400 tys. do 700 tys. zwojów rękopiśmiennych (Serapejon ok. 43 tys.). Biblioteka Aleksandryjska została całkowicie zniszczona: 47 p.n.e. spłonął Bruchejon podczas zdobywania Aleksandrii przez Cezara, 391 n.e. zniszczono podczas rozruchów Serapejon; 641 spłonęły prawdopodobnie ocalałe resztki, kiedy Aleksandrię zdobył kalif Omar I. W 2002 otwarto Nową Bibliotekę Aleksandryjską.

biblioterapia - terapia wykorzystująca książki, polega na czytaniu określonych fragmentów książek w celu wywołania pożądanej reakcji u chorego.

biografia autora - dane dotyczące życia i twórczości autora książki.

C

cymelia - grupa zbiorów bibliotecznych szczególnie cennych, udostępniana często tylko w postaci fotokopii, mikroskopii czy zapisów technika cyfrowa.

czasopismo - wydawnictwo periodyczne, wychodzące w regularnych odstępach czasu, ale rzadziej niż gazety. Wśród czasopism wyróżniamy: wychodzące raz w tygodniu - tygodniki, raz na dwa tygodnie - dwutygodniki, raz w miesiącu - miesięczniki, raz na dwa miesiące - dwumiesięczniki, co trzy miesiące - kwartalniki, co sześć miesięcy - półroczniki i raz w roku - roczniki. Każde czasopismo ma swój stały tytuł i wygląd (czyli tzw. szatę graficzną). Posiada ponadto numerację ciągłą oraz niezbyt często zmieniający się format i objętość, zawierający materiały wielu autorów i określoną tematykę.

D

dane biblioteczne o książce - dodatkowe informacje o książce, pochodzące od bibliotekarza: znak miejsca (symbol literowy informujący, w którym miejscu w bibliotece znajduje się ta książka; literowy symbol działu dotyczą tematu książki np. Bw, B, Prz, P; numer inwentarzowy - kolejny numer, który otrzymuje książka włączana do księgozbioru).

dedykacja - formuła napisana lub wydrukowana zwykle na pierwszej stronie książki albo tuż po tytule, w której autor, wydawca lub drukarz ofiarowuje komuś swoje dzieło.

E

e-book, książka elektroniczna - cyfrowa wersja książki rozpowszechniana głównie przez Internet. Niektórzy miłośnicy cyberprzestrzeni przepowiadają, ze w niedalekiej przyszłości książka tradycyjna w zasadzie zaniknie, a do poduszki czy do podróży pociągiem będzie się zabierało specjalny czytnik e-booków.

ekslibris - artystycznie skomponowany znak własnościowy książki z nazwiskiem i symbolicznym znakiem właściciela lub nazwa instytucji, odbity na kartce przyklejanej na wewnętrzną stronę okładki.

encyklopedia - wydawnictwo naukowe lub popularnonaukowe obejmujące zbiór wiadomości ze wszystkich dziedzin wiedzy lub z jednej dyscypliny, opracowane w postaci krótkich artykułów zawierających ogólne informacje na dany temat, uszeregowanych najczęściej w porządku alfabetycznym.

errata - wykaz błędów dostrzeżonych w publikacji po jej wydrukowaniu, wraz z ich sprostowaniem, dołączony do każdego egzemplarza nakładu, zwykle w postaci oddzielnej kartki, jako wkładka lub wklejka.

F

fiszka - kartka do sporządzania notatek.

G

gazeta - wydawnictwo periodyczne (wydawnictwo ciągłe), ukazujące sie zazwyczaj codziennie, a co najmniej dwa razy w tygodniu, zawierające informacje o wydarzeniach aktualnych.

H

hasło - wyraz lub wyrazy wysunięte na czoło pozycji i decydujące o jej zaszeregowaniu w słowniku, encyklopedii, katalogu, bibliografii itp.

I

indeks - skorowidz, spis pomocniczy, wykaz terminów, rejestr, wykaz haseł, nazw, nazwisk, umieszczony zazwyczaj na końcu książki; zestawiający według określonej kolejności (zazwyczaj alfabetycznej) elementy treściowe lub formalne i odsyłający za pomocą umownego wskaźnika (najczęściej liczby) do właściwego miejsca w tekście (strony, rozdziału, paragrafu, pozycji bibliograficznej itp.)

inicjał - 1. Początkowe litery imienia i (lub) nazwiska. 2. Pierwsza litera utworu (lub jego części) wyróżniająca się wielkością lub zdobieniem.

inkunabuł - każdy druk wydany przed r. 1501.

K

kapitałka - rodzaj tkaniny introligatorskiej w postaci tasiemki o szerokości 13-15 mm z pogrubionym jednym z brzegów, zwanym lamówką o grubości ok. 2 mm. Jest naklejana na oba końce grzbietu wkładu (w główce i nóżkach) w oprawach złożonych składających się z większej ilości składek (zwykle powyżej 10 arkuszy).

karta katalogowa - pojedyncza karta o ustalonych wymiarach, zawierająca najważniejsze dane o książce pochodzące ze strony tytułowej; powyższe informacje wpisuje się w odpowiednich miejscach.

karta tytułowa - podaje podstawowe informacje o książce: autora, tytuł, nazwiska współtwórców książki, adres wydawniczy.

kartoteka - uporządkowany zbiór kart jednakowego formatu, zawierających informacje określonego rodzaju, zarejestrowane wg jednolitych zasad

kartoteka osobowa - kartoteka zawierająca informacje o znaczących postaciach w układzie alfabetycznym

kartoteka zagadnieniowa - kartoteka zawierająca informacje o piśmiennictwie dotyczącym określonych zagadnień.

katalog - to spis obiektów, dokumentów należących do określonego zbioru, opracowany według ustalonych zasad.

katalog alfabetyczny - gromadzi opisy katalogowe książek ułożone w porządku alfabetycznym według haseł autorskich i tytułowych.

katalog biblioteczny - zawiera informacje o książkach i innych dokumentach znajdujących się w zbiorach biblioteki, w formie opisu na kartach katalogowych, uszeregowanych według ustalonych zasad (zazwyczaj według alfabetu).

katalog przedmiotowy - rejestruje wszystkie jednostki danego zbioru bibliotecznego szeregując karty katalogowe poszczególnych dokumentów wg haseł przedmiotowych, charakteryzujących tematykę dokumentu.

katalog rzeczowy - gromadzi dokumenty biblioteczne według treści - tematów i sposobu ich ujęcia. Z katalogów tych korzystamy, kiedy potrafimy określić temat (katalog przedmiotowy) lub dziedzinę (katalog systematyczny - UKD).

katalog tytułowy - rejestruje wszystkie jednostki danego zbioru bibliotecznego w porządku abecadłowym, jednak podstawą szeregowania jest tytuł dzieła.

katalog UKD - jest katalogiem systematycznym, który rejestruje wszystkie jednostki danego zbioru bibliotecznego, szeregując charakteryzujące je karty katalogowe wg Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej.

kodeks - jedna z form książki Jest to zbiór kart złączonych (szytych, klejonych) na jednym z brzegów nazywanym grzbietem książki. Forma ta, stosowana od II w. n.e., jest obecnie najpopularniejszą formą książki.

kodeks średniowieczny - były to księgi zawierające teksty religine, tworzone przez ojców Benedyktynów. Pisano je na pergaminie.

książka - dokument piśmienniczy myśli ludzkiej, raczej obszerny, w postaci publikacji wielostronicowej, o charakterze trwałym. Dzisiejsza postać książki wywodzi się od kodeksu, czyli kartek połączonych grzbietem, które wraz z rozwojem pergaminu zastąpiły poprzednią formę dokumentu piśmienniczego, czyli zwój.

L

leksykon - to słownik zawierający wiadomości encyklopedyczne, czyli łączy on cechy encyklopedii i słownika

M

motto - cytat, aforyzm, sentencja przytoczona na początku książki, poszczególnego utworu, czasem rozdziału, nawiązująca do treści dzieła.

N

Nowa Biblioteka Aleksandryjska - otwarta w 2002 r., podczas Swiatowego Dnia Książki. Została zbudowana na miejscu biblioteki starożytnej. Budowę rozpoczęto w 1997, jej inicjatorami byli rząd egipski i UNESCO. Biblioteka docelowo ma pomieścić 8 milionów woluminów.

O

objaśnienia skrótów - zbiór alfabetycznie ułożonych skrótów zastosowanych w tekście z wyjaśnieniem ich pełnej nazwy lub znaczenia

obwoluta (łac. obvolvere, okrywać) - papierowa okładka zakładana na właściwą okładkę książki, posiadająca zagięte brzegi (skrzydełka) zachodzące na wewnętrzne strony okładzin okładki, stosowana w oprawie twardej. Jest drukowana tylko z jednej strony, stanowi ochronę okładki oraz spełnia funkcje informacyjno-reklamowe.

odsyłacz - znak graficzny (gwiazdka, litera lub liczba) odsyłająca czytelnika do przypisu, opatrzonego w bibliografiach, katalogach, indeksach, encyklopediach, słownikach itp.), prowadzący od określonego terminu do innego terminu lub grupy terminów w celu nadania poszukiwaniom właściwego kierunku; składa się ze zwrotów: zob. (zobacz), zob. też (zobacz też), por. (porównaj)

okładka - chroni książkę przed zniszczeniem, często podaje informację o autorze i tytule. Specjalnym rodzajem okładki jest obwoluta - papierowa ochrona książki pełniąca funkcję ozdobną, reklamową.

opis książki - dane o książce, wypisane ze strony tytułowej, a wpisane w odpowiednie miejsca na karcie katalogowej. Opis książki zwany opisem bibliograficznym powinien zawierać:

 - hasło autorskie lub tytułowe (autor lub tytuł),

 - tytuł, dodatki do tytułu,

 - autor i inne osoby odpowiedzialne za książkę (tłumacz, ilustrator, redaktor), - oznaczenie kolejnego wydania,

 - adres wydawniczy (miejsce wydania, wydawca, rok wydania),

 - opis fizyczny książki (ilość stron, format - wysokość grzbietu w cm),

 - nazwa serii, [uwagi],

 - informacje biblioteczne o książce (numer inwentarzowy, symbol klasyfikacji, sygnatura).

P

pergamin - materiał pisarski wyrabiany ze skóry zwierząt; zaczął konkurować z papirusem w II w. p.n.e.

periodyk - wydawnictwo ciągłe, ukazujące się w określonych odstępach czasu np.: czasopismo, gazeta.

posłowie - krótki tekst umieszczony na końcu książki, napisany przez autora, redaktora lub wydawcę, wyjaśniający nie poruszone w książce, jednak związane z jej treścią zagadnienia; posłowie pochodzące od wydawcy zapoznaje czytelnika z technicznymi problemami wydania książki.

prasa - ogół gazet i czasopisma.

przypisy - objaśnienia lub uzupełnienie tekstu głównego, umieszczone u dołu odpowiedniej strony lub przy końcu książki (oznaczone wyznacznikami cyfrowymi lub znaczkami* odsyłaczami).

S

słownik - zbiór wyrazów danego języka lub pewien wybrany ze względu na jakąś cechę jego podzbiór, w którym wyrazy ułożone są według jakiegoś porządku (najczęściej wg alfabetu) i którym często przyporządkowane są jakieś teksty, np. wyrazy o tym samym znaczeniu, tego samego lub jakiegoś innego języka, objaśnienia znaczenia realnego lub znaczenia etymologicznego (pochodzenie wyrazu), liczby określającej częstość użycia, poprawność itp.

spis treści - zestawienie zawartości książki (z oznaczoną stronicą lub stronicami zawierającymi dany temat).

strona tytułowa - stronica książki zawierająca najważniejsze informacje: nazwisko i imię autora, tytuł książki, gdzie i kiedy książkę wydano, nazwisko i imię ilustratora, (tłumacza - jeśli książka jest tłumaczona z języka obcego).

sygnatura - symbol literowy informujący, w którym miejscu w bibliotece znajduje się dana książka.

T

trzon - część główna książki. Zawiera karty z tekstem ciągłym lub podzielonym na rozdziały, części. Może składać się z baśni, bajek czy opowiadań. Poszczególne strony są zazwyczaj ponumerowane.

UKD - Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna - podział systematyczny o symbolice cyfrowej (0-9).

W

wstęp, przedmowa - napisany przez autora lub przez znawcę przedmiotu omawianego w książce; tekst wprowadzający czytelnika, nieraz w sposób krytyczny, w treść książki (wstęp) oraz podający okoliczności jej powstania i zakres zadań (przedmowa) od autora, od redakcji - słowa pochodzące od autora, zwracające uwagę czytelnika na dodatkowe fakty lub spojrzenie.

wydawnictwo informacyjne - wydawnictwo zawierające wiadomości z różnych dziedzin nauki lub życia, opracowane w układzie umożliwiającym szybkie dotarcie do poszukiwanej informacji; do tych wydawnictw należą encyklopedie, słowniki, leksykony, wykazy osobowe, bibliografie itp.

wyklejka - arkusz papieru służący do łączenia okładki z trzonem książki.

Z

zwój - najstarsza forma książki, znana od IV tysiąclecia p.n.e. Najwcześniejsze są zwoje papirusowe (Egipt, Grecja), następnie zwoje pergaminowe (Rzym, Bizancjum) i papierowe (Daleki Wschód). Tekst pisano na wewnętrznej stronie zwoju w kolumnach o szerokości ok. 35 znaków. Pełny tytuł dzieła (kolofon) umieszczano na końcu zwoju. Od II w. zwój był zastępowany przez kodeks.

 Opracowano na podstawie:

 http://portalwiedzy.onet.pl/

 http://pl.wikipedia.org

 http://www.wsp.krakow.pl/whk

 Głombiowski K., Szwejkowska H., Książka rękopiœmienna i biblioteka w starożytności i średniowieczu, Warszawa - Wrocław 1983.

 Iljin M., Czarno na białym, Warszawa 1964.

 O książce. Mała Encyklopedia dla nastolatków, Wrocław 1987.

 Saniewska D., Nowe vademecum nauczyciela bibliotekarza, Warszawa 2000.

 Szwejkowska H., Książka drukowana XV - XVIII wieku. Zarys historyczny, Warszawa - Wrocław, 1983.

 Szwejkowska H., Wybrane zagadnienia z dziejów książki XIX-XX wieku, Warszawa - Wrocław, 1981.